Giữa lòng phố cổ Hội An rực rỡ sắc màu và tấp nập du khách, vẫn có một nơi lặng lẽ mang trong mình những ký ức đau thương và kiêu hãnh – Nhà lao Hội An. Ở đó, từng bức tường rêu phong, từng song sắt lạnh đều như đang kể lại câu chuyện của những con người đã dám đối mặt với tù đày, tra tấn và cái chết, để giữ trọn khát vọng tự do cho Tổ quốc. Bước qua cánh cổng sắt nặng nề, người ta như được chạm vào nhịp đập của lịch sử – nơi thời gian dường như ngừng lại, chỉ còn lại lòng quả cảm và niềm tự hào dân tộc ngân lên giữa không gian tĩnh lặng.
Cánh cửa dẫn vào quá khứ
Nhà lao Hội An nằm tại số 240/12 đường Lý Thường Kiệt, phường Tân An, thành phố Hội An. Được người Mỹ và chính quyền tay sai xây dựng vào năm 1960, nơi đây từng mang tên Nhà lao Xóm Mới hay Trung tâm Cải huấn Quảng Nam.
Nhà lao được thiết kế kiên cố, với những dãy tường cao bao quanh, ngăn cách thế giới bên trong với cuộc sống bên ngoài. Ban đầu, nơi này chỉ dùng để giam giữ khoảng 500 người, nhưng trong những năm chiến tranh khốc liệt, đã có lúc lên đến hơn 1.000 tù nhân chính trị bị giam cầm tại đây – trong đó có cả phụ nữ, người già và trẻ em.
Trải qua chiến tranh, nhà lao từng chứng kiến biết bao đau thương, mất mát, nhưng cũng là nơi thắp sáng ngọn lửa kiên cường và niềm tin bất khuất của những chiến sĩ cách mạng.
Năm 2007, di tích được công nhận là Di tích lịch sử cách mạng cấp tỉnh, và đến năm 2012, được đầu tư hơn 19 tỷ đồng để trùng tu, phục dựng, trở thành điểm đến giáo dục truyền thống cho thế hệ hôm nay.
Những năm tháng tăm tối – Nơi thử thách lòng người
Bên trong những bức tường dày hơn nửa mét là cả một thế giới tối tăm, ngột ngạt. Nơi đây từng là địa ngục trần gian với đủ mọi hình thức tra tấn tàn khốc.
Theo lời kể của ông Phạm Công Toàn, nhân viên quản lý di tích, “nhà lao chỉ được xây cho 500 người nhưng có lúc nhốt hơn 1.000 tù nhân, chật chội, thiếu không khí, thiếu nước, thiếu thức ăn – mỗi ngày chỉ một bát cơm ít ỏi với chút muối hoặc vài cọng rau.”
Họ bị tra tấn bằng điện, bị đánh đập đến ngất đi rồi tỉnh lại, bị nhốt trong phòng tối không ánh sáng. Có những hình thức tra tấn rợn người như đóng đinh vào tay, thiêu cồn lên đầu ngón, cột dây thép vào người rồi kéo lê trên nền xi măng. Thể xác bị dày vò, tinh thần bị bào mòn, nhưng ý chí thì chưa bao giờ tắt.
Những người tù chính trị – phần lớn là thanh niên, học sinh, cán bộ kháng chiến – đã cùng nhau nương tựa, động viên và tổ chức sinh hoạt bí mật ngay trong ngục tối. Họ dạy chữ, truyền tin tức, cùng nhau hát những bài ca cách mạng để giữ vững niềm tin.
Giữa địa ngục ấy, họ vẫn sống như những ngọn đuốc – sáng bằng ý chí, cháy bằng lòng yêu nước.
Nơi ghi dấu chiến tích – Khát vọng tự do không tắt
Đêm 14 rạng ngày 15/7/1969, trong một cuộc tấn công táo bạo, quân và dân Hội An đã giải phóng hơn 1.200 tù nhân đang bị giam giữ. Chiều 27/3/1975, nhà lao lại một lần nữa được giải phóng, góp phần vào Chiến dịch Mùa Xuân toàn thắng, mang lại tự do cho mảnh đất Hội An.
Những cánh cổng sắt khi ấy bật mở, không chỉ giải phóng con người, mà còn giải phóng tinh thần, đánh dấu một mốc son rực rỡ trong lịch sử đấu tranh của nhân dân Quảng Nam – Đà Nẵng.
Hôm nay, khi đứng giữa khuôn viên di tích, người ta vẫn thấy thấp thoáng dấu vết thời gian trên từng bức tường loang lổ, từng song sắt han gỉ. Mỗi bước chân đi qua là một lời tri ân, mỗi hơi thở như hòa vào ký ức – để ta hiểu rằng tự do hôm nay được đánh đổi bằng bao nước mắt và máu xương.
Lớp học lịch sử cho thế hệ hôm nay
Nhà lao Hội An giờ đây không chỉ là một di tích, mà là một lớp học lịch sử sống động. Các đoàn học sinh, sinh viên, du khách trong và ngoài nước thường ghé thăm để tìm hiểu về một giai đoạn oai hùng nhưng đầy bi thương. Những phòng giam chật hẹp, những hiện vật còn sót lại – từ xiềng xích, cùm sắt đến bát sành, chăn chiên cũ – đều như đang kể lại những câu chuyện không lời.
Nhiều trường học ở Quảng Nam, Đà Nẵng đã chọn nơi này làm điểm tham quan ngoại khóa. Học sinh được nghe kể chuyện, được tận mắt nhìn thấy những chứng tích đau thương, để hiểu sâu hơn giá trị của độc lập và hòa bình. Những đoàn khách quốc tế cũng lặng người khi bước vào, không chỉ bởi sự khốc liệt của chiến tranh, mà còn vì sức mạnh tinh thần bất diệt của con người Việt Nam.
Khi lịch sử gặp hơi thở hiện tại – Nhà lao trong hành trình du lịch Hội An
Giữa một Hội An rực rỡ đèn lồng, tươi vui và thơ mộng, nhà lao Hội An là một nốt trầm sâu.
Du khách có thể ghé thăm di tích này trong hành trình khám phá phố cổ – chỉ cách trung tâm khoảng 2 km. Nhiều tour văn hóa – lịch sử hiện nay đã đưa điểm đến này vào tuyến tham quan, kết nối với các địa điểm khác như Bảo tàng Hội An, Nhà cổ Tấn Ký, hay Chùa Cầu, để kể lại câu chuyện trọn vẹn về một vùng đất kiên cường.
Buổi chiều, khi ánh nắng nghiêng qua ô cửa sắt, chiếu lên những bức tường rêu phong, du khách thường dừng lại thật lâu – không để chụp ảnh, mà để lặng nghe tiếng vọng từ quá khứ. Ở đó, quá khứ và hiện tại hòa vào nhau, tạo nên một Hội An vừa bình yên, vừa kiêu hãnh – nơi con người sống chậm, nhưng sống sâu.
Để quá khứ mãi vang vọng
Rời khỏi cánh cổng sắt, lòng người vẫn còn vương nặng cảm xúc. Giữa ánh nắng vàng của Hội An, tiếng ve mùa hạ, tiếng gió rì rào qua hàng cau trước cổng, dường như đâu đó vẫn có tiếng bước chân, tiếng thì thầm của những con người năm xưa. Họ đã đi qua chiến tranh, nhưng câu chuyện của họ vẫn ở lại – như lời nhắc nhở về sức mạnh của lòng yêu nước và khát vọng tự do bất diệt.
Nhà lao Hội An – những bức tường biết nói – vẫn kể câu chuyện ấy mỗi ngày, để hôm nay, giữa nhịp sống bình yên, ta thêm một lần cúi đầu biết ơn và tự hào.
