Giữa vùng đất Cần Thơ trù phú, ngôi nhà cổ Bình Thủy không chỉ là công trình kiến trúc hơn trăm năm tuổi, mà còn là chứng nhân cho bao thăng trầm của đất Tây Đô – nơi phồn hoa miệt sông nước, cũng là nơi lưu giữ những di sản văn hoá hiếm có của Nam Bộ. Và trong những bức tường phủ rêu ấy, vẫn còn một câu chuyện ít người biết – về cặp ngà voi từng đi qua cả thế kỷ lịch sử Việt Nam.
Dấu ấn của một gia tộc trăm năm
Ngôi nhà giữa lòng Tây Đô phồn vinh
Ngôi nhà cổ Bình Thủy tọa lạc tại số 142/144 đường Bùi Hữu Nghĩa, phường Bình Thủy, TP. Cần Thơ, được xây dựng vào năm 1870 bởi gia đình họ Dương – một trong những dòng họ giàu có, có ảnh hưởng lớn tại vùng Tây Đô xưa.
Giữa không gian của cây trái, kênh rạch và những ngôi nhà gỗ Nam Bộ, ngôi nhà nổi bật với kiến trúc pha trộn Đông – Tây hiếm thấy: phần mái ngói âm dương kiểu Việt, cửa vòm và lan can kiểu Pháp, cùng nội thất chạm khắc tinh xảo, gợi nhớ thời kỳ giao thoa văn hoá đầu thế kỷ XX.
Đến nay, nhà cổ Bình Thủy vẫn được xem là một trong những công trình kiến trúc cổ hiếm hoi còn nguyên vẹn ở miền Tây, được công nhận là Di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia năm 1980.
Nơi lưu giữ linh hồn của đất và người
Với năm gian hai chái, vật liệu chủ yếu là gỗ quý, gạch tàu và đá Pháp, ngôi nhà không chỉ là không gian sinh hoạt, mà còn là biểu tượng của nếp sống Nam Bộ sang trọng, nghĩa tình. Từng chi tiết trong nhà – từ bộ bàn ghế gỗ cẩm lai, bức bình phong khảm xà cừ, đến bàn thờ tổ tiên đặt giữa gian giữa – đều phản ánh triết lý sống “trọng lễ nghĩa, giữ gia phong” của người miền Tây xưa.
Người dân Bình Thủy thường nói: “Ngôi nhà ấy có linh hồn”. Bởi hơn một thế kỷ qua, nó không chỉ chứng kiến những buổi sum họp, những mùa nước nổi, mà còn cả chiến tranh, biến động, và những chuyến lưu lạc của chính vật báu gia tộc.
Cặp ngà voi huyền thoại – Báu vật của đất Tây Đô
Ít ai biết rằng trong ngôi nhà ấy từng tồn tại một cặp ngà voi khổng lồ, mỗi chiếc dài hơn hai mét – được coi là báu vật trấn trạch của gia đình họ Dương. Theo tư liệu ghi lại, vào khoảng thập niên 1930, cụ Dương Văn Vị (ông tổ đời thứ năm của dòng họ) đã mua cặp ngà từ một thương nhân người Lào, coi đó là vật tượng trưng cho quyền quý, thịnh vượng và lòng hiếu khách của vùng đất Tây Đô.
Nhưng rồi thời cuộc đổi thay. Khi chiến tranh lan tới, gia đình phải tản cư. Để bảo vệ báu vật, họ chôn giấu cặp ngà xuống mương nước ở Tầm Vu, giữa vùng rừng rậm. Sau khi hòa bình tạm lắng, cặp ngà được đưa về Sài Gòn, nhưng rồi một lần nữa lại rơi vào vòng xoáy của lịch sử…
Hành trình lưu lạc giữa giang hồ và lịch sử
Khi báu vật rơi vào tay Bảy Viễn
Trong giai đoạn Sài Gòn 1940–1950, cái tên Bảy Viễn – thủ lĩnh Bình Xuyên không còn xa lạ. Tương truyền, khi biết gia đình họ Dương mang theo cặp ngà voi quý, Bảy Viễn đã đến “mượn” với lý do “bảo quản hộ, tránh bị mất cắp trong thời loạn”.Nhưng rồi cặp ngà ấy lại được trưng bày ngay tại sòng bạc Đại Thế Giới (Chợ Lớn) – biểu tượng của quyền lực ngầm thời bấy giờ.
Ngà voi – biểu trưng cho phú quý và thuần khiết – bỗng trở thành vật trang trí trong nơi xa hoa và hỗn loạn, như chính hình ảnh xã hội miền Nam thời đó: rực rỡ mà đầy giằng co.
Từ báu vật gia đình đến tài sản quốc gia
Sau năm 1955, khi lực lượng Bình Xuyên bị giải tán, cặp ngà bị tịch thu và chuyển về Thảo Cầm Viên Sài Gòn để trưng bày. Từ đó, cặp ngà voi của đất Tây Đô chính thức “rời quê”, trở thành hiện vật quốc gia – một minh chứng cho lịch sử phức tạp, đan xen giữa chiến tranh, quyền lực và văn hoá.
Ngày nay, nhiều người đến Thảo Cầm Viên vẫn ngắm cặp ngà ấy mà không biết rằng nó từng thuộc về ngôi nhà cổ Bình Thủy, và đằng sau là câu chuyện thấm đẫm lịch sử Việt Nam thế kỷ XX.
Khi ngôi nhà kể chuyện – Di sản không chỉ là kiến trúc
Hơn 150 năm trôi qua, nhà cổ Bình Thủy vẫn đứng lặng bên bờ sông, như một chứng nhân kể chuyện. Từ lớp sơn phai màu đến viên gạch dưới chân, tất cả đều mang dấu vết của thời gian, của những mùa nước nổi và những thế hệ đã đi qua.
Và dẫu cặp ngà voi chưa thể trở về, di sản ấy vẫn còn – trong ký ức, trong lòng người, và trong niềm tự hào của đất Tây Đô. “Có những báu vật không nằm trong bảo tàng, mà nằm trong câu chuyện mà chúng kể lại cho con cháu hôm nay.”
Ngôi nhà cổ Bình Thủy vì thế không chỉ là điểm đến du lịch, mà còn là trang sách mở của miền Tây – nơi con người có thể chạm vào lịch sử, nghe hơi thở của văn hoá, và cảm nhận tinh thần kiêu hãnh của vùng đất từng được mệnh danh là “Thủ phủ miền sông nước”.
Giữa nhịp sống hiện đại, ngôi nhà cổ Bình Thủy vẫn là nhịp chậm cần có – để nhắc rằng di sản không chỉ là những khối gỗ, viên gạch hay ngà voi, mà là ký ức, tình yêu và lòng tự trọng của một vùng đất. Và khi ánh nắng chiều còn nghiêng qua khung cửa gỗ, có lẽ chính ngôi nhà ấy vẫn đang thì thầm kể lại: “Tôi là Tây Đô – và tôi vẫn nhớ.”
