Mỗi độ xuân về, khi trống hội Đền Hùng vang lên giữa non thiêng Nghĩa Lĩnh, cũng là lúc những làn hát Xoan lại ngân nga trong tiếng cười, tiếng trống. Từ bao đời nay, điệu hát ấy không chỉ là âm nhạc, mà là sợi dây kết nối quá khứ và hiện tại – nơi người Phú Thọ hát để nhớ về tổ tiên, để kể câu chuyện của đất Tổ bằng chính giai điệu của mình.
Nguồn gốc – Âm vang từ thời vua Hùng
Hát Xoan là một trong những loại hình nghệ thuật dân gian cổ nhất của Việt Nam, ra đời từ thời các vua Hùng dựng nước. Tương truyền, khi mùa xuân đến, dân làng tổ chức lễ hội cầu mùa và ca hát để tạ ơn trời đất, cầu cho mưa thuận gió hòa, lúa ngô đầy bồ.
Từ đó, những khúc hát dân gian ấy được truyền lại qua nhiều thế hệ, trở thành “hát Xoan” – nghĩa là “hát vào mùa xuân”. Trung tâm của hát Xoan là vùng đất ven sông Lô – Phú Thọ, đặc biệt là bốn phường Xoan gốc: An Thái, Phù Đức, Kim Đới và Thét (thuộc TP. Việt Trì ngày nay).
Mỗi lời ca, mỗi nhịp trống Xoan đều mang âm hưởng của núi rừng, đồng ruộng, và cả niềm tin thiêng liêng hướng về đất Tổ Hùng Vương – nơi bắt đầu của dân tộc Việt.
Hát Xoan – Sự hòa quyện giữa nghi lễ và nghệ thuật
Khi lời ca là lời nguyện cầu mùa
Khác với các hình thức dân ca khác, hát Xoan gắn chặt với tín ngưỡng thờ cúng vua Hùng và tục cầu mùa. Trước khi hát, người dân thường dâng lễ vật lên Thành hoàng làng, rồi mới mở hội. Các chàng trai cô gái trong làng cùng hát đối đáp, ca tụng thiên nhiên, lao động và tình yêu con người.
Âm nhạc hát Xoan có tiết tấu chậm rãi, nhịp nhàng, kết hợp giữa tiếng trống con, trống cái, thanh la, phách tre tạo nên không khí linh thiêng mà ấm áp. Giọng hát ngân vang, mộc mạc nhưng đầy sức sống – như chính hơi thở của mùa xuân vùng trung du.
Những điệu hát mang linh hồn dân tộc
Hát Xoan gồm ba chặng chính: hát nghi lễ, hát quả cách, và hát hội. Hát nghi lễ diễn ra ở đình làng, để tưởng nhớ công ơn các vua Hùng và thần linh; hát quả cách là phần hát giao duyên, nơi trai gái đối đáp, thử tài, thử trí; hát hội thì vui tươi, rộn ràng, kết thúc bằng những câu hát chúc tụng đầu năm.
Người Phú Thọ vẫn thường nói: “Hát Xoan là tiếng nói của lòng người đất Tổ, là khúc giao hòa giữa con người và thần linh.” Mỗi mùa xuân về, những tiếng hát ấy lại làm sống dậy không khí lễ hội của ngàn xưa, khiến ai nghe cũng thấy lòng mình rộn ràng như thể mùa xuân đang ở trong tim.
Hành trình hồi sinh và lan tỏa di sản
Từ nguy cơ mai một đến di sản nhân loại
Có thời gian, hát Xoan từng đứng trước nguy cơ bị lãng quên. Thế hệ trẻ rời quê, các phường Xoan không còn người kế cận, lời ca phách trống dần vắng bóng trong đình làng. Nhưng nhờ nỗ lực của các nghệ nhân, nhà nghiên cứu và chính quyền địa phương, hát Xoan đã được khôi phục mạnh mẽ.
Năm 2011, hát Xoan được UNESCO ghi danh vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại, và đến 2017, nhờ công tác bảo tồn hiệu quả, di sản này chính thức được đưa ra khỏi danh sách cần bảo vệ khẩn cấp, trở thành niềm tự hào của Việt Nam trước bạn bè thế giới.
Khi thế hệ trẻ tiếp nối âm vang xưa
Ngày nay, những phường Xoan cổ đã có nhiều lớp trẻ nối tiếp. Ở các trường học Phú Thọ, hát Xoan được đưa vào chương trình ngoại khóa; tại Đền Hùng, các đoàn nghệ nhân thường xuyên biểu diễn phục vụ du khách, để tiếng Xoan lại ngân vang nơi đất Tổ. Không chỉ là di sản, hát Xoan đã trở thành biểu tượng của tinh thần đoàn kết, tri ân cội nguồn – một “bản quốc ca mùa xuân” của người Việt.
Giai điệu mùa xuân – Tình quê còn mãi
Khi trống đồng gióng lên trong lễ hội Đền Hùng, và những câu hát “Xoan ơi, mừng xuân mới…” vang vọng, đó không chỉ là âm thanh của lễ hội, mà là tiếng lòng của dân tộc.
Hát Xoan không cần sân khấu hoành tráng, chỉ cần một mái đình, vài nhịp phách, vài tiếng cười – cũng đủ để kết nối hàng trăm năm lịch sử, để con người hôm nay vẫn nghe được âm vang của cha ông trong từng điệu hát.
Hát Xoan Phú Thọ – khúc ca của mùa xuân, của đất Tổ và của niềm tự hào Việt Nam. Đó là minh chứng rằng, văn hóa dân gian không bao giờ cũ – bởi nó được sinh ra từ lòng người, và còn sống mãi trong từng nhịp tim Việt.
“Hát Xoan không chỉ là di sản, mà là lời chào của mùa xuân đất Tổ gửi đến muôn phương.” Nếu có dịp hành hương về Phú Thọ, hãy dừng chân bên mái đình An Thái, nghe các liền anh liền chị cất tiếng Xoan, và cảm nhận hơi thở của mùa xuân đang lan qua từng câu hát. Đó là trải nghiệm không chỉ để nghe, mà để sống cùng – để thấy lòng mình nhẹ như mây, và tự hào khi được làm người con đất Việt.
