Tôi từng nghĩ chữ viết chỉ là công cụ để giao tiếp, cho đến một lần đứng giữa căn phòng trưng bày những bản khắc chữ Nôm cũ ở Huế. Những nét chữ gấp khúc, mảnh mai mà cứng cáp ấy khiến tôi lặng người. Không cần hiểu hết nghĩa, tôi vẫn cảm nhận được hơi thở của thời gian, của những người Việt đầu tiên đã tìm cách ghi lại tiếng nói của chính họ. Chữ Nôm – không chỉ là chữ viết, mà là một bản tuyên ngôn bằng mực và niềm tự tôn, nơi người Việt bắt đầu kể câu chuyện của mình bằng chính tiếng Việt.
Khi người Việt lần đầu tiên viết nên tiếng nói của mình
Từ những thế kỷ đầu độc lập, người Việt vẫn dùng chữ Hán để ghi chép và hành chính. Nhưng giữa những dòng chữ vay mượn đó, một ước mơ âm thầm hình thành – ước mơ được viết ra tiếng nói của chính mình, của làng quê, của ca dao, của lời ru.
Chữ Nôm là sản phẩm được hình thành trong giai đoạn từ thế kỷ X đến thế kỷ XII, sau khi người Việt tách khỏi sự cai trị của nhà Đường. Người Việt đã dùng chữ Hán làm nền, rồi biến hóa theo cách riêng, ghép âm – mượn hình – sáng tạo nghĩa, để mỗi ký tự không chỉ là chữ, mà là hơi thở của tiếng Việt.
“ Chữ Hán là ký ức phương Bắc
Chữ Nôm là linh hồn phương Nam”
Chữ Nôm ra đời không trong sách vở bác học, mà trong đời sống dân gian – từ tiếng rao, tiếng hát đến những lời yêu thương thầm thì. Nó là minh chứng cho khát vọng: Người Việt muốn được viết, được lưu giữ, được tự khẳng định mình.
Khi con chữ hóa thành tiếng lòng dân tộc
Nếu chỉ là sáng tạo ngôn ngữ, chữ Nôm sẽ không thể sống lâu đến thế.
Nhưng khi nó bước vào văn học, âm nhạc và đời sống dân gian, chữ Nôm đã trở thành cầu nối giữa tri thức bác học và hồn dân gian.
Chữ Nôm trong văn học và dân gian
Từ thế kỷ XV, chữ Nôm xuất hiện trong thơ ca của Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, và sau đó là thời đại vàng của Nguyễn Du và Hồ Xuân Hương.
Những tác phẩm ấy không chỉ là văn học – mà là tiếng nói của con người Việt bình thường: Người mẹ lam lũ, người phụ nữ cô đơn, người trí thức thao thức với thời thế.
Trong các làng quê, chữ Nôm cũng được khắc lên hoành phi, câu đối, trên cổng đình, miếu, chùa. Ngay cả những câu ca dao truyền miệng, khi được ghi lại bằng chữ Nôm, cũng giữ nguyên được nhạc điệu và tinh thần mộc mạc của người Việt.
“Thân em như tấm lụa đào,
Phất phơ giữa chợ biết vào tay ai.”
Câu ca ấy, được chép bằng chữ Nôm, không chỉ mang ngữ nghĩa mà còn giữ được nhịp rung của cảm xúc, thứ mà chữ Hán khó lòng thể hiện.
Truyện Kiều – Đỉnh cao của chữ Nôm
Khi Nguyễn Du viết Truyện Kiều bằng chữ Nôm, ông đã đưa tiếng Việt lên đỉnh cao nghệ thuật. Chữ Nôm giúp tiếng Việt vừa giản dị, vừa tinh tế, vừa có nhạc điệu, khiến người đọc không chỉ hiểu mà còn cảm, còn hát được. Tôi từng thấy một bản Kiều cổ tại Bảo tàng Văn học Việt Nam – từng nét mực nho đen trên nền giấy vàng ố như đang “hát”. Lúc ấy, tôi hiểu rằng: Chữ Nôm không chỉ ghi lại văn chương, nó ghi lại linh hồn dân tộc.
Chữ Nôm – Di sản ngôn ngữ cần được giữ gìn
Thời gian trôi, chữ Quốc ngữ ra đời, giúp phổ cập tri thức nhanh hơn. Nhưng điều đó không có nghĩa chữ Nôm mất đi giá trị. Ngược lại, nó là di sản ngôn ngữ – nơi ký ức dân tộc được cất giữ.
Từ di sản đến công nhận quốc tế
Năm 2006, Mộc bản triều Nguyễn, trong đó có hàng nghìn văn bản chữ Hán và chữ Nôm, được UNESCO công nhận là Di sản tư liệu thế giới. Tại đó, những bản khắc văn thơ Nôm vẫn được lưu giữ – như “Thiên Nam ngữ lục”, “Cung oán ngâm khúc”, “Chinh phụ ngâm”…Đó không chỉ là văn bản – mà là những chứng nhân sống cho thời kỳ người Việt dùng ngôn ngữ của mình để kể chuyện Việt.
Nỗ lực hồi sinh con chữ xưa
Ngày nay, Viện Nghiên cứu Hán Nôm, cùng nhiều nhà thư pháp và nhóm trẻ, đang miệt mài phục dựng chữ Nôm qua triển lãm, thư viện số và lớp học cộng đồng. Có những người trẻ ở Hà Nội, Huế, Sài Gòn đang học viết chữ Nôm chỉ để hiểu sâu hơn về câu Kiều, hay để vẽ lại một tấm hoành phi theo đúng nét xưa.
Tôi từng tham dự một buổi học thử tại Hội Bảo tồn Di sản chữ Nôm ở Hà Nội – mùi mực tàu, tiếng bút tre chạm giấy, âm thanh lặng mà vang như tiếng thời gian. Giây phút ấy, tôi thấy rõ: Chữ Nôm chưa bao giờ “chết”, nó chỉ đang chờ được đánh thức.
Khi con chữ kể chuyện dân tộc
Chữ Nôm không chỉ lưu giữ ngôn ngữ, mà còn kể lại câu chuyện của người Việt – từ những buổi đầu gian nan khẳng định bản sắc, đến khát vọng tự do ngôn ngữ. Giải mã chữ Nôm là hành trình tìm lại căn tính văn hóa, tìm lại tiếng nói gốc gác giữa dòng chảy hiện đại.
Và tôi nhận ra: mỗi ký tự Nôm, dù đã mờ phai theo thời gian, vẫn lấp lánh ánh sáng của trí tuệ và lòng tự hào dân tộc.“Giữ lấy tiếng Việt – là giữ lấy linh hồn của chữ Nôm. Giữ chữ Nôm – là giữ lấy bản sắc Việt.”
