Đền Cửa Ông nằm trên đồi cao hướng ra vịnh Bái Tử Long, là nơi hội tụ lịch sử nhà Trần, tín ngưỡng biển cả và bản sắc cộng đồng vùng mỏ Quảng Ninh. Hơn 700 năm qua, ngôi đền vẫn được gìn giữ và tôn vinh như di sản sống, gắn chặt với đời sống tâm linh và niềm tự hào của người dân biển Đông Bắc Việt Nam.
Dấu tích nhà Trần nơi cửa biển
Đền Cửa Ông được hình thành từ thời Trần, gắn với nhân vật lịch sử Trần Quốc Tảng – con trai của Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn. Ông được giao trọng trách trấn giữ vùng cửa biển Cửa Suốt, một vị trí chiến lược án ngữ tuyến phòng thủ phía Đông Bắc.
Sau khi mất, ông được nhân dân phong là Đức Ông – vị thần bảo hộ vùng biển. Ngôi đền trở thành nơi tưởng nhớ công lao giữ nước và bảo vệ bình yên cho cư dân ven biển qua nhiều thế hệ. Đền Cửa Ông vì thế không đơn thuần là di tích, mà là một bản ghi ký ức về thời hưng thịnh của nhà Trần — thời đại vàng son của tinh thần “Sát Thát”.
Kiến trúc hài hòa giữa núi và biển
Điểm độc đáo nhất của đền chính là thế phong thủy “tọa sơn hướng hải”: dựa lưng vào núi, mặt nhìn ra biển lớn. Từ đền Thượng — vị trí cao nhất — vịnh Bái Tử Long hiện ra như bức tranh sống động: sóng nước xanh ôm lấy mũi đá nhấp nhô.
Quần thể đền gồm ba khu:
Đền Hạ – cổng đón, mở đầu nghi lễ
Đền Trung – nơi người dân dâng lễ thường ngày
Đền Thượng – trung tâm thờ Đức Ông và các tướng nhà Trần
Nghệ thuật điêu khắc trong đền được thể hiện đầy tinh xảo qua những pho tượng và phù điêu tứ linh, những đường nét mô phỏng sóng biển và đầu rồng uốn lượn, hay các mảng chạm khắc tái hiện đời sống của cư dân vùng mỏ – vùng biển. Tất cả hòa quyện hài hòa, tạo cảm giác như thiên nhiên và con người cùng góp sức kiến tạo nên không gian linh thiêng đặc biệt này.
Tín ngưỡng biển cả và cộng đồng vùng mỏ
Người dân Quảng Ninh sống dựa vào hai nguồn tài nguyên quý giá nhưng đầy hiểm nguy: biển và than. Bởi vậy, tín ngưỡng tại Đền Cửa Ông mang đậm dấu ấn tri ân và cầu an. Ngư dân tìm đến đền để cầu trời yên biển lặng, thuyền về đầy cá, con cháu mạnh khỏe và làm ăn hanh thông; còn công nhân mỏ mong được bình an khi xuống hầm lò, cuộc sống gia đình luôn no ấm.
Những nghi lễ rước kiệu, dâng hương, diễn xướng dân gian vẫn được duy trì mỗi năm, như sợi dây kết nối cộng đồng trong niềm tự hào quê hương. Bởi với người vùng mỏ, Đền Cửa Ông chính là điểm tựa tinh thần — nơi họ gửi gắm niềm tin trước bao sóng gió của cuộc đời.
Di sản vượt thời gian và hành trình phát huy
Xếp hạng di tích và giá trị được công nhận
Với chiều sâu lịch sử hơn 700 năm cùng vai trò đặc biệt trong đời sống tâm linh vùng biển Đông Bắc, Đền Cửa Ông đã được công nhận là Di tích Quốc gia đặc biệt, còn lễ hội của đền được xếp vào Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia. Những danh hiệu này là minh chứng cho tầm vóc di sản, khẳng định ngôi đền không chỉ có giá trị với địa phương mà còn với cả văn hóa dân tộc Việt.
Phát huy trong du lịch – gìn giữ bản sắc
Ngày nay, Đền Cửa Ông trở thành điểm đến tâm linh – du lịch nổi bật của Quảng Ninh, kết nối trên tuyến tham quan Vịnh Hạ Long – Vân Đồn – Bái Tử Long. Không gian văn hóa biển – mỏ đặc trưng thu hút du khách đến tìm hiểu và trải nghiệm.
Các nghi lễ và phong tục truyền thống được bảo tồn một cách linh hoạt, không bảo thủ, để di sản luôn sống trong nhịp hiện đại. Quan trọng hơn cả, chính cộng đồng địa phương là chủ thể bảo tồn: họ không chỉ gìn giữ công trình đền mà còn duy trì lòng biết ơn biển cả và những người đã trấn giữ vùng biển này — đó mới là linh hồn của Đền Cửa Ông.
Di sản sống giữa biển trời Đông Bắc
Đền Cửa Ông không chỉ là di tích kể chuyện quá khứ, mà còn là nơi di sản tiếp tục thở cùng cuộc sống hôm nay. Giữa gió biển thổi qua tượng đài Trần Quốc Tảng, giữa tiếng chuông đền hòa vào sóng Bái Tử Long, ta cảm nhận rõ sức sống bền bỉ của văn hóa biển – mỏ.
Người dân đến đền để cầu an, để tưởng nhớ, để tự hào — và chính điều đó giúp di sản này không ngủ yên trong sách sử, mà sống động trong từng nhịp đời. Giải mã Đền Cửa Ông cũng là giải mã bản lĩnh của con người vùng Đông Bắc: kiên cường trước biển lớn, biết tri ân cội nguồn và gìn giữ linh hồn quê hương qua bao thế hệ.
