Có một thời, tiếng thoi dệt chiếu vang rộn khắp làng quê, theo nhịp tay thoăn thoắt của mẹ, của bà, đan vào ký ức tuổi thơ bao thế hệ người Việt. Chiếu cói không chỉ là vật dụng, mà còn là hơi ấm của gian nhà tranh, là chỗ ngả lưng trong những trưa hè nắng gắt, là nơi cả gia đình quây quần bên mâm cơm tối. Thế nhưng, cùng với vòng quay khắc nghiệt của thời gian và cơn lốc công nghiệp hóa, những làng nghề chiếu truyền thống đang dần chìm vào quên lãng. Câu hỏi day dứt đặt ra: liệu một ngày nào đó, tiếng thoi đưa kia sẽ chỉ còn vang vọng trong ký ức?
Hồi ức – Ánh vàng một thời
Từ hàng trăm năm trước, chiếu cói đã gắn liền với đời sống Việt Nam. Ở xứ Thanh Hóa, Nghệ An, Quảng Nam…, đi đến đâu ta cũng gặp những thửa ruộng cói xanh mướt trải dài, rồi vào làng là nghe rộn rã tiếng guồng quay, tiếng khung cửi dồn dập. Người xưa vẫn nói “nhất chiếu Cẩm Nê, nhì chiếu Bàn Thạch”, đủ để thấy chiếu cói từng là niềm tự hào, là sản phẩm trí tuệ và bàn tay tài hoa của người dân quê.
Một chiếc chiếu truyền thống không chỉ đơn giản là tấm lót để nằm ngủ. Trong từng sợi cói mềm dẻo là cả quá trình kỳ công: từ khâu ngâm, phơi, nhuộm, đến dệt, se, đan. Người thợ phải vừa khéo tay vừa kiên nhẫn, để khi hoàn thành, từng mắt chiếu đều đặn, chắc chắn, bền bỉ qua nhiều năm tháng. Chiếu còn là món quà quý, là sính lễ trong ngày cưới, là “bạn đồng hành” của biết bao mái nhà từ Bắc chí Nam.
Khi tiếng thoi dần lịm tắt
Ngày nay, về lại các làng nghề như Cẩm Nê (Đà Nẵng), Bàn Thạch (Quảng Nam), hay Nga Sơn (Thanh Hóa), ta dễ bắt gặp cảnh tượng xót xa: khung dệt phủ bụi, sân phơi trống trải, chỉ lác đác vài hộ còn giữ nghề. Ở Cẩm Nê, từ chỗ cả làng sống nhờ dệt chiếu, giờ chỉ còn chưa đến mười hộ bám trụ. Bàn Thạch, từng lừng danh khắp miền Trung, nay sản lượng chiếu sụt giảm chỉ còn vài phần so với trước.
Nguyên nhân không khó để thấy: chiếu nhựa, chiếu công nghiệp rẻ và bền hơn tràn vào thị trường; người trẻ rời làng đi tìm việc; thu nhập từ nghề dệt quá thấp, không đủ nuôi sống gia đình. Thế là chiếu cói – thứ từng gắn bó máu thịt – đang lặng lẽ bị thay thế, để lại khoảng trống trong ký ức văn hóa dân tộc.
Giữ nghề, giữ hồn
Nhưng chiếu cói không chỉ là sản phẩm, nó là bản sắc. Và nếu biết cách, ta vẫn có thể thổi luồng sinh khí mới vào nghề truyền thống này.
Gắn với du lịch trải nghiệm: Du khách đến Hội An hay Đà Nẵng không chỉ muốn ngắm cảnh, mà còn thích hòa mình vào đời sống bản địa. Một tour “một ngày làm thợ dệt chiếu”, được tận tay chạm vào sợi cói, thử ngồi khung cửi, rồi mang về tấm chiếu nhỏ làm kỷ niệm – đó là trải nghiệm không nhà máy nào mang lại.
Đổi mới thiết kế, kết hợp sáng tạo: Thế hệ trẻ có thể đưa chiếu cói ra khỏi không gian truyền thống, biến nó thành túi xách, tấm lót bàn, đồ décor hiện đại. Khi sản phẩm vừa giữ hồn xưa vừa hợp thị hiếu nay, nó sẽ tìm được chỗ đứng mới.
Chính sách hỗ trợ: Nhà nước và địa phương cần có cơ chế khuyến khích, hỗ trợ vốn, quảng bá sản phẩm OCOP, đưa chiếu cói trở lại thị trường trong và ngoài nước.
Ý thức cộng đồng: Mỗi người Việt, khi lựa chọn một tấm chiếu cói, không chỉ mua một sản phẩm, mà đang góp phần giữ lại hồn quê cho mai sau.
Giữ chiếu, giữ quê
Tiếng thoi đưa đã thưa dần, nhưng không nên để nó tắt hẳn. Bởi khi một nghề truyền thống biến mất, là cả một phần ký ức dân tộc mất đi. Chiếu cói không chỉ để nằm, để ngồi; nó là minh chứng cho sự khéo léo, cho trí tuệ và cho bản lĩnh của người Việt. Giữ chiếu là giữ lấy một sợi dây nối dài quá khứ với hiện tại, để mai này, khi con cháu chúng ta trải mình trên chiếu cói, chúng vẫn còn nghe được tiếng thoi dệt vọng về – nhịp thở của hồn quê, của văn hóa Việt ngàn năm.
