Xôi ngũ sắc Tây Bắc – Màu của đất trời hội tụ

Món xôi mang hơi thở núi rừng

Trong ẩm thực của người Tày, Thái, Nùng hay Dao, xôi ngũ sắc được xem là món ăn linh thiêng, thường xuất hiện trong các dịp lễ Tết, cưới hỏi, mừng cơm mới hay các lễ cúng rừng, cúng bản.

Người dân tin rằng, năm màu của xôi tượng trưng cho ngũ hành – năm yếu tố tạo nên vạn vật: đỏ – xanh – vàng – tím – trắng, là biểu trưng cho đất, nước, lửa, gió, và kim loại, cho sự hòa hợp của trời và đất, con người và tự nhiên.

Không ai biết chính xác xôi ngũ sắc ra đời từ bao giờ, chỉ biết rằng nó đã gắn bó với đồng bào vùng cao qua bao thế hệ. Mỗi dịp lễ hội, trong hơi khói bếp nghi ngút, người phụ nữ lại tỉ mẩn đồ xôi, tạo nên món ăn vừa giản dị, vừa đẹp như bức tranh của núi rừng.

Bí mật của những gam màu từ thiên nhiên

Màu của đất trời trong từng hạt gạo

Điều làm nên sự đặc biệt của xôi ngũ sắc chính là việc tất cả màu đều được tạo nên từ thiên nhiên, chứa đựng trong đó hơi thở của núi rừng và ý nghĩa sâu xa về đời sống.

Màu đỏ lấy từ lá cẩm hay gấc chín, tượng trưng cho may mắn và hạnh phúc; màu vàng từ củ nghệ rừng, gợi nhớ đến đất mẹ màu mỡ; màu xanh từ lá gừng, lá riềng hay lá cơm xôi, mang ý nghĩa bình an, hy vọng; màu tím từ lá cẩm tím thể hiện sự thủy chung, son sắt; và màu trắng – sắc nguyên thủy của gạo nếp – là biểu tượng của sự thuần khiết, no đủ.

Tất cả hòa quyện lại, tạo nên một bức tranh ẩm thực rực rỡ, nơi mỗi hạt xôi như một mảnh đất, một nhịp thở của trời và người Tây Bắc. Người làm xôi phải chọn loại gạo nếp nương hạt tròn, dẻo thơm, ngâm qua đêm cho hạt gạo ngậm đủ nước, rồi nhuộm màu theo từng phần riêng biệt. Mỗi màu được đồ riêng, rồi trộn lại khéo léo để các gam hòa vào nhau mà vẫn giữ sắc riêng.

Khi bàn tay người hóa thành nét cọ thiên nhiên

Làm xôi ngũ sắc là công việc tỉ mỉ và đầy nghệ thuật. Mỗi người phụ nữ Tây Bắc như một họa sĩ dân gian – dùng lá rừng thay cho màu vẽ, dùng hơi nước thay cho ngọn cọ.

Khi xôi chín, từng hạt nếp căng bóng, dẻo quánh, tỏa mùi thơm ngọt ngào. Mâm xôi hoàn thiện rực rỡ như dải cầu vồng thu nhỏ, khiến ai đi xa chỉ cần thoáng nhìn cũng nhớ ngay hương vị quê nhà.

Ý nghĩa văn hóa – tín ngưỡng của xôi ngũ sắc

Món ăn của niềm tin và sự đoàn kết

Với người Tây Bắc, xôi ngũ sắc không chỉ là món ăn, mà là lời cầu nguyện. Năm màu xôi tượng trưng cho ước vọng hòa thuận trong gia đình, cho ruộng nương tốt tươi, cho con cháu khỏe mạnh, phúc lộc viên mãn. Trong mâm cúng tổ tiên, xôi ngũ sắc là món không thể thiếu, thể hiện lòng biết ơn trời đất và tổ tiên đã ban cho mùa màng bội thu.

Khi hạt nếp kết nối con người và tự nhiên

Mỗi lần đồ xôi, cả bản làng cùng quây quần bên bếp lửa. Người lớn dạy con trẻ cách chọn lá, cách nhuộm gạo, như truyền lại cả một phần ký ức. Qua từng lớp xôi, người ta học cách trân trọng đất, rừng, nước – bởi chính thiên nhiên đã cho họ sắc màu, cho họ cuộc sống. Xôi ngũ sắc vì thế không chỉ là món ăn truyền thống, mà là sợi dây vô hình kết nối quá khứ – hiện tại – tương lai.

Khi sắc màu truyền thống bước ra thế giới

Ngày nay, xôi ngũ sắc không chỉ xuất hiện trong các lễ hội vùng cao, mà còn được giới thiệu trong nhiều sự kiện văn hóa, du lịch của Việt Nam. Tại các lễ hội Tây Bắc, du khách trong và ngoài nước thường thích thú khi được tự tay đồ xôi, học cách lấy màu từ lá rừng, rồi thưởng thức vị ngọt dẻo của gạo nếp hòa cùng hương lá cẩm, nghệ, gừng.

Không ít đầu bếp trẻ và nhà hàng đã đưa xôi ngũ sắc vào thực đơn như một cách giới thiệu văn hóa Việt qua ẩm thực. Dù ở nơi đâu, khi đĩa xôi ngũ sắc xuất hiện, người ta vẫn nhận ra trong đó một phần linh hồn của núi rừng – sự dung dị mà rực rỡ, bình yên mà sâu sắc.

“Mỗi màu xôi là một câu chuyện. Mỗi hạt nếp là một mảnh đất, một giọt mồ hôi, một nụ cười của người vùng cao.” Nếu có dịp đến Tây Bắc – hãy một lần ngồi bên bếp lửa, xem người phụ nữ nhuộm lá làm xôi, nghe họ kể chuyện bản làng, và nếm vị dẻo ngọt của đất trời hội tụ trong từng hạt nếp.

Bởi xôi ngũ sắc không chỉ làm no bụng, mà còn làm đầy tâm hồn – để ta thấy rằng, giữa bao sắc màu hiện đại, vẫn có những màu đến từ thiên nhiên, và từ trái tim con người Việt.