Có lần, trong một buổi chiều Hà Nội ngập nắng, tôi lang thang vào một triển lãm tranh nhỏ ở phố cổ. Giữa căn phòng sáng mờ hương gỗ, tôi bắt gặp một bức “Ngũ hổ” – nhưng không phải phiên bản Hàng Trống quen thuộc. Tranh được dát vàng lấp lánh, phủ lớp sơn mài trầm ấm, nét khắc in sâu như cất giấu cả tiếng vọng của ngàn năm. Thì ra, giới trẻ đã bắt đầu cuộc chơi táo bạo: tái sinh di sản bằng khát vọng sáng tạo, biến văn hóa dân gian thành nguồn cảm hứng sống động của đời hiện đại.
Văn hóa tranh dân gian – Bức họa ngàn năm của hồn Việt
Dòng chảy bền bỉ qua thời gian
Tranh dân gian Việt Nam không chỉ là tác phẩm nghệ thuật, mà còn là mảnh gương soi chiếu đời sống, phong tục, tín ngưỡng và ước vọng. Từ Đông Hồ, Hàng Trống, làng Sình đến Kim Hoàng, mỗi dòng tranh là một khúc nhạc, một mảng màu trong bức tranh tổng thể của văn hóa dân tộc.
Kỹ thuật và chất liệu truyền thống
Từ giấy dó, giấy điệp, màu sắc lấy từ lá cây, hoa cỏ, đất đá – tranh dân gian là kết tinh của thiên nhiên và bàn tay con người. Mỗi đường nét, mỗi gam màu đều chứa đựng hơi thở ngàn năm, vừa mộc mạc vừa bền bỉ.
Các tác phẩm “Đám cưới chuột”, “Đàn lợn âm dương”, “Ngũ hổ” hay “Tứ quý” không chỉ để treo chơi ngày Tết. Đó là lời cầu mong, là triết lý sống, là ẩn dụ nhân gian. Chúng phản chiếu nỗi khát khao về no ấm, an lành, hạnh phúc – những ước mơ muôn đời của người Việt.
Những dòng tranh đặc sắc ba miền
Đông Hồ (Bắc Ninh): giản dị, tươi sáng, phản ánh đời sống thường nhật.
Hàng Trống (Hà Nội): sắc màu rực rỡ, gắn với tín ngưỡng thờ Mẫu.
Làng Sình (Huế): thiên về tâm linh, lễ hội.
Kim Hoàng: rực rỡ, kết hợp giữa Đông Hồ và Hàng Trống.
Tranh thờ miền núi: kết nối con người với thần linh và thiên nhiên.
Tranh kính Nam Bộ: lộng lẫy, gắn với đời sống tín ngưỡng và trang trí.
Hơi thở mới trong “Ngũ hổ” Hàng Trống
Tại xưởng nhỏ ven sông Hồng, họa sĩ Lương Minh Hòa cùng nhóm Latoa Indochine đã mang đến một “Ngũ hổ” khác lạ. Con hổ vàng được thếp lá vàng công phu, mây bạc loang trên nền sơn mài nhiều lớp – vừa cổ kính vừa hiện đại. Những đường khắc âm xuống lớp vóc tạo nên hiệu ứng thị giác lạ kỳ: sâu lắng, uy nghi, nửa xưa – nửa nay.
Ban đầu, Latoa thử nghiệm tranh dân gian trên sơn mài. Rồi họ nhận ra, nếu thiếu nét in đặc trưng, tranh sẽ mất đi linh hồn. Thế là, kỹ thuật sơn khắc được đưa vào: khắc nét xuống lớp vóc, rồi mài để lộ ánh vàng, ánh bạc. Hai phương pháp tưởng chừng đối nghịch, nay kết hợp thành một ngôn ngữ thị giác mới mẻ, vừa tôn trọng cội nguồn, vừa mở ra con đường sáng tạo hiện đại.
Bảo tồn hay sáng tạo?
Giữ nguyên bản thì dễ thành “sao chép” không còn sức sống. Biến đổi quá nhiều thì mất đi bản sắc. Vậy nên, giới trẻ chọn vừa gìn giữ, vừa sáng tạo, để tranh dân gian có thể song hành cùng đời sống hiện đại, vừa thắp lên niềm tự hào dân tộc vừa khiến văn hóa dân gian trở nên gần gũi, đương đại.
Từ triển lãm đến đời sống – Khi di sản bước ra khỏi bảo tàng
Triển lãm “Con đường” và “Mạch di sản”
Hai triển lãm do Latoa tổ chức (2022 và 2024) đã thu hút đông đảo giới nghiên cứu và công chúng. Nếu “Con đường” là khởi đầu thì “Mạch di sản” mở ra sự tiếp nối, khẳng định rằng di sản không đứt đoạn – nó chỉ khoác thêm lớp áo mới.
Không dừng ở tranh treo tường
Nghệ sĩ trẻ còn đưa họa tiết dân gian lên tủ, bình hoa, ly tách. Từ đó, di sản không chỉ nằm trong ký ức hay bảo tàng, mà trở thành nghệ thuật ứng dụng, len lỏi vào không gian sống đương đại.
Lan tỏa trong cộng đồng
Các nhóm nghệ sĩ tổ chức triển lãm, workshop hay tái hiện tranh dân gian bằng kỹ thuật mới chính là cách “chạm tay vào di sản”. Nó giúp thế hệ trẻ không chỉ biết đến, mà còn cảm thấy tự hào, muốn góp phần gìn giữ và phát triển.
Điều đáng quý là giới trẻ không rập khuôn. Họ bạo dạn, ngông cuồng pha chút dịu dàng. Có khi là sự so sánh táo bạo giữa tranh Đông Hồ và nhân vật hoạt hình; có khi là biến những thuật ngữ Hát Bội thành chữ cái thiết kế. Mỗi sáng tạo đều bật tung khỏi khuôn khổ, nhưng vẫn thấm đẫm cốt cách Việt.
Từ những bức tranh, ta nghe thấy tiếng vọng lịch sử, nhưng đồng thời cũng cảm nhận nhịp hối hả của thời đại.
Phát huy sáng tạo từ văn hóa dân gian – Trách nhiệm và khát vọng
Văn hóa dân gian không chỉ để trưng bày
Nếu chỉ giữ lại di sản trong tủ kính, nó sẽ dần phôi pha. Chỉ khi được sáng tạo, tái hiện trong đời sống đương đại, văn hóa dân gian mới thật sự có sức sống bất diệt.
Trách nhiệm của mỗi nghệ sĩ trẻ
Mỗi nghệ sĩ, mỗi người sáng tạo hôm nay mang trong mình trách nhiệm gìn giữ văn hóa dân tộc. Đó không phải là gánh nặng, mà là niềm tự hào. Bởi khi nghệ sĩ trẻ gieo hạt giống sáng tạo từ văn hóa dân gian, họ đang thắp sáng văn hóa Việt, nối dài thanh âm ngàn năm.
Nghệ sĩ trẻ hôm nay không chỉ vẽ, không chỉ diễn. Họ đang viết tiếp câu chuyện dân tộc. Và chính chúng ta – những người yêu văn hóa – cũng cần đồng hành, trân trọng, lan tỏa.
Văn hóa dân gian Việt Nam không chỉ là ký ức, mà là nguồn cảm hứng bất tận. Khi giới trẻ dám sáng tạo, dám thử nghiệm và dám thách thức truyền thống, di sản ấy không chỉ được bảo tồn, mà còn trở nên sống động, hiện đại và gần gũi hơn bao giờ hết. Mỗi tác phẩm, mỗi chi tiết được thắp sáng bằng niềm đam mê là một minh chứng rằng hồn Việt đang ngân vang, vừa cổ kính, vừa trẻ trung, và đầy sức sống.
