Buổi sáng ở Lâm Đồng, sương phủ dày như tấm khăn choàng của rừng.
Giữa làn khói lam mỏng bay lên từ bếp than, những ống tre đen sẫm kêu lách tách, tỏa ra thứ mùi vừa quen vừa lạ – mùi của khói, của tre, của đất ẩm sau đêm dài. Một người phụ nữ dân tộc ngồi bên bếp, bàn tay khéo léo xoay từng ống cơm lam. Bà không nói nhiều, chỉ mỉm cười: “Cơm của rừng đó con. Nấu bằng lửa, mà nghe bằng tim.” Tôi ngồi xuống, nhìn khói cuộn trong nắng sớm, và chợt hiểu – rừng cũng biết kể chuyện, chỉ là ta phải lắng nghe bằng cả vị khói, vị cơm, và một chút thương nhớ dành cho đất này.
Câu chuyện sinh ra từ lửa và rừng
Ngày xưa, người Cơ Ho, người Mạ, người Chu Ru lên rẫy nhiều ngày liền, họ chẳng mang theo nồi niêu. Đến bữa, họ chặt ống nứa non, cho gạo cùng nước suối vào, rồi đặt lên than hồng. Lửa bén vào vỏ tre, khói quấn quanh, gạo chín dần trong tiếng nổ lép bép của rừng. Từ sự ngẫu hứng ấy, cơm lam ra đời – giản dị như chính con người nơi đây, thuận theo đất, theo gió, theo cách thiên nhiên dạy họ sống.
Không ai đếm thời gian, cũng chẳng có công thức nào cả. Người làm cơm lam chỉ dựa vào cảm giác, vào kinh nghiệm. Tre phải non, nước phải múc từ suối, và lửa phải vừa đủ – không vội vàng, không cháy khét. Khi lớp vỏ ngoài cháy xém, bên trong cơm trắng dẻo, thơm nồng mùi tre tươi, ấy là lúc cơm chín.
Cơm lam vì thế không chỉ là món ăn. Nó là một cách con người kết nối với rừng, là cách họ giữ nhịp sống chậm rãi giữa mênh mông đại ngàn. Trong từng ống cơm, có tiếng gió lùa qua lá, có tiếng chim gọi sáng, có cả nhịp tim của người nấu – lặng lẽ mà nồng nàn.
Cơm lam – Hơi ấm của cộng đồng và ký ức
Ở những buôn làng quanh B’Lao hay Lạc Dương, cơm lam luôn hiện diện trong mọi khoảnh khắc đời sống – từ lễ hội, mùa rẫy, đến những bữa cơm chiều đượm khói.
Trẻ con tụm lại quanh bếp, chờ người lớn bóc ống tre. Khi lớp vỏ mở ra, mùi khói tỏa lên, quyện vào không khí se lạnh. Thứ mùi ấy bám vào áo, vào tóc, và vào ký ức. Nhiều năm sau, chỉ cần thoáng ngửi thấy mùi tre cháy, người ta liền biết – quê nhà đang gọi.
Người Tây Nguyên ít khi ăn cơm lam một mình. Mỗi ống cơm lam nướng xong là để bẻ ra, chia cho người bên cạnh. Giữa vòng người ngồi quanh bếp, tiếng cười xen lẫn tiếng chiêng, ánh lửa nhảy múa, cơm lam trở thành sợi dây nối những tấm lòng – nuôi thân, nuôi tình, nuôi sự gắn bó.
Đó là điều khiến món ăn này sống mãi: nó không chỉ ngon ở vị, mà ấm ở nghĩa – nghĩa tình, nghĩa xóm làng, nghĩa người với người giữa cao nguyên bao la.
Khi món ăn trở thành câu chuyện kể của rừng
Ngày nay, cơm lam đã bước ra khỏi buôn làng, theo những bước chân du khách, có mặt ở chợ đêm Đà Lạt, trong tay những người trẻ khám phá vùng đất mới, hay trên bàn của các nhà hàng phố thị. Thế nhưng, dù ở đâu, nó vẫn giữ nguyên hương vị của rừng. Người Lâm Đồng không gọi cơm lam là “đặc sản du lịch”, mà xem đó là câu chuyện của tổ tiên, kể lại bằng thứ ngôn ngữ không lời – khói và lửa.
Ở một góc đồi nhỏ, tôi gặp bà Trinh – người đã gắn bó hơn ba mươi năm với bếp cơm lam. Bàn tay bà đen khói, run run khi bóc lớp tre cháy. Bà bảo: “Ngày nào cũng nấu. Không bán cũng nấu. Như người nói chuyện với rừng, nói riết thành quen.” Tôi nghe, bỗng thấy ấm trong lòng. Làm cơm lam, với bà, không chỉ để bán – mà là giữ lửa, giữ hơi thở của núi rừng, giữ cho ký ức quê hương không tàn theo khói.
Khi rừng vẫn thì thầm trong khói
Chiều xuống, sương lại phủ mờ đỉnh núi. Từ xa, tiếng chiêng vọng về, nhịp trống rền vang giữa thung lũng. Bếp lửa nhỏ vẫn cháy, khói vẫn bay, ống tre vẫn nổ lép bép. Trong làn khói mờ ấy, tôi hiểu ra: Di sản không nằm trong bảo tàng, mà nằm trong những điều còn sống, còn ấm, còn được thắp lên mỗi ngày. Cơm lam chính là di sản như thế – giản dị, bền bỉ, được lưu truyền bằng bàn tay người mẹ, người chị, bằng ngọn lửa vẫn đỏ mỗi chiều.
Khi hương khói giữ nhịp cao nguyên
Trên đường rời Lâm Đồng, tôi mang theo vài ống cơm lam còn ấm. Mở ra, mùi khói nhẹ lan trong xe, như có ai đó khẽ kể lại câu chuyện của rừng. Một câu chuyện không cần lời, chỉ có lửa, khói, và chút ký ức mộc mạc – nhưng đủ khiến người ta nhớ mãi. Cơm lam – món ăn của lửa và tre, được nấu bằng bàn tay người, và kể lại bằng chính hơi thở của rừng.
