Khi hoàng hôn buông xuống trên cánh đồng lúa Trà Vinh, tiếng ve dần tắt, tiếng gió luồn qua rặng thốt nốt xa xa, cũng là lúc những giai điệu trầm bổng của đàn Chà pây ngân lên. Tiếng đàn mộc mạc ấy không chỉ là âm nhạc, mà còn là linh hồn, là tiếng nói, là nhịp thở của người Khmer Nam Bộ. Trải qua bao thăng trầm, có lúc tưởng chừng mai một, nay Chà pây lại hồi sinh nhờ vào tình yêu, sự kiên trì và đam mê của những người trẻ – những “người giữ hồn” thầm lặng nơi làng quê.
Một nhạc cụ – Một tâm hồn dân tộc
Chà pây (hay còn gọi là Chapei Dong Veng) là loại đàn dây độc đáo của người Khmer. Hình dáng đàn thon dài, cần đàn vươn cao, thân đàn gỗ mộc mạc. Khi gảy lên, tiếng đàn trầm ấm, vang xa như kể chuyện. Người Khmer thường vừa đàn vừa hát, ứng tác những câu hát dân gian, ca ngợi tình yêu đôi lứa, ca ngợi cuộc sống, châm biếm thói hư tật xấu, hay gửi gắm lời răn dạy đạo lý.
Nếu đàn bầu là tiếng lòng của người Kinh, thì Chà pây chính là hơi thở của đồng đất Khmer. Trong mỗi giai điệu, người nghe cảm nhận được cả niềm vui, nỗi buồn, sự hóm hỉnh lẫn cái triết lý giản dị về cuộc đời.
Người giữ lửa giữa làng quê
Ở Trà Vinh, có một người trẻ đã chọn gắn bó với tiếng đàn tưởng như chỉ còn vang trong ký ức: anh Thạch Hoanh Tha, sinh năm 1990, ở xã Kim Sơn, huyện Trà Cú.
Sinh ra trong gia đình Khmer, từ nhỏ anh Tha đã quen với những buổi lễ hội có tiếng Chà pây vang vọng. Thế nhưng, khi lớn lên, anh nhận ra số người biết đàn, biết hát ngày càng thưa dần. Không cam lòng để tiếng đàn mất đi, anh quyết định tìm thầy học. Con đường ấy không dễ: nhạc cụ hiếm, người truyền dạy ít, lại phải kiên nhẫn luyện từng tiếng đàn, từng nhịp hát.
Có những đêm anh Tha gảy đàn một mình dưới mái hiên, để cho âm thanh mộc mạc ngân vang giữa không gian tĩnh lặng. “Ban đầu, nhiều người bảo nghề này chẳng để làm gì, khó sống lắm. Nhưng tôi nghĩ, nếu mình không học, không giữ, thì mai này sẽ chẳng còn ai nghe tiếng Chà pây nữa,” anh tâm sự.
Giờ đây, không chỉ biểu diễn, anh còn truyền dạy cho lớp trẻ trong làng. Những đứa trẻ Khmer háo hức cầm đàn, tập gảy, tập hát, để tiếp nối mạch nguồn di sản.
Giá trị văn hóa – tâm linh không thể thay thế
Với người Khmer Nam Bộ, Chà pây không chỉ là nhạc cụ để giải trí. Tiếng đàn thường vang lên trong lễ hội chùa, trong những dịp trọng đại của cộng đồng, và cả trong đời sống thường ngày.
Âm thanh của Chà pây được xem như nhịp cầu nối giữa con người và thần linh. Mỗi giai điệu không đơn thuần là lời ca, mà còn gửi gắm ước vọng về mùa màng bội thu, cuộc sống an vui, con cháu hiếu thảo. Nó là dòng chảy của ký ức tập thể, lưu giữ bản sắc và trí tuệ dân gian Khmer.
Không ít học giả ví Chà pây như “cuốn sử bằng âm nhạc” của người Khmer. Bởi mỗi bài hát ứng tác thường gắn với đời sống, với những câu chuyện dân gian, với triết lý sống giản dị nhưng sâu sắc. Qua đó, người nghe không chỉ thưởng thức, mà còn được nhắc nhở, giáo dục về đạo lý làm người.
Hành trình hồi sinh
Những năm gần đây, cùng với sự quan tâm của địa phương và cộng đồng, nghệ thuật Chà pây đã được phục hồi đáng kể. Các hội thi, liên hoan văn nghệ dân gian Khmer được tổ chức, tạo sân chơi cho nghệ nhân và giới trẻ.
Tuy nhiên, hành trình này vẫn còn nhiều khó khăn. Chà pây đòi hỏi sự khéo léo, kiên nhẫn, và nhất là tình yêu văn hóa thật sự. Không phải ai cũng đủ bền bỉ để theo đuổi. Bởi vậy, những người như anh Thạch Hoanh Tha chính là niềm hy vọng. Họ không chỉ biểu diễn cho khán giả, mà còn truyền lửa cho thế hệ sau, để tiếng đàn không rơi vào quên lãng.
Khi tiếng đàn còn vang, hồn quê còn sống
Điều quý giá nhất ở Chà pây không nằm ở giá trị vật chất, mà là sức sống tinh thần nó mang lại cho cộng đồng. Khi tiếng đàn cất lên trong sân chùa, bên mâm cơm ngày hội, hay đơn giản dưới mái nhà của một nghệ nhân, đó là lúc người Khmer thấy mình được kết nối – với tổ tiên, với làng quê, với nhau.
Và hơn hết, sự hồi sinh của Chà pây cho thấy: di sản không bao giờ chết, chỉ cần có người còn yêu, còn giữ, còn tiếp nối.
Tiếng đàn Chà pây Khmer Nam Bộ – tưởng như mong manh, nhưng lại bền bỉ vượt qua bao dâu bể thời gian. Hôm nay, nhờ bàn tay và trái tim của những người trẻ, âm vang ấy lại được đánh thức, để nối liền quá khứ – hiện tại – tương lai.
Bởi khi tiếng đàn Chà pây còn vang, thì bản sắc Khmer Nam Bộ vẫn còn sống, và hồn quê vẫn còn nguyên vẹn giữa dòng chảy hiện đại.
